Κατά την εποχή που εμφανίσθηκε ο Πυθαγόρας τον 6ο π.Χ. αιώνα, στο προσκήνιο της ιστορίας του πολιτισμού της Ελλάδας , δύο μεγάλα ρεύματα σκέψεως είχαν επικρατήσει. Κατά πρωτον η φιλοσοφία των Ιώνων φυσιολόγων και κατά δεύτεον η "Θεολογία των Ορφικών".
Οι πρώτοι φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) ασχολούντο με την "Κοσμογονία", επιζητούσαν δηλαδή να ανακαλύψουν την φύση του αισθητού κόσμου, να προσδιορίσουν την ουσία από την οποία αυτός παρήχθη.
Από την άλλη πλευρά μεγάλη διάδοση είχε η "Ορφική θεολογία". Ο πρώτος στίχος της ομολογίας της ορφικής ψυχής είναι "Κύκλου δ΄εξέπταν βαρυπενθέος αργαλέοιο" (Από τον κύκλο του θλιβερού τροχού πέταξα και έφυγα).
Η Ελλάδα έφθασε στο κατώφλι των κλασσικών χρόνων, πέρα παό το πλήρως ανεπτυγμένο Δωδεκάθεο με πολλές μυστικές και εκστατικές τάσεις, που δέχονταν στους κόλπους τους άτομα που ενδιαφέρονταν για ουσιατική και ερευνητική θρησκευτικότητα. Στην επίσημη θρησκεία υπήρχε ουσιαστικά άνας και μόνον Θεός, πλαισιωμένος από τους Διογενείς βασιλείς θεούς, των οποίων τις ιδιότητες συγκέντρωνε " ο πατήρ θεών τε και ανθρώπων, Ζευς" . Τον ατίποδα στον πομπώδη και επιδεικτικό της χαρακτήρα και την επιβλητική ναοδομία αποτελούν οι μυστικές τάσεις, όπως αυτές εκδηλώθηκαν μέσα από την οργιαστική λατρεία του Διονύσου, την μυστική λατρεία της Δήμητρας και τους Ορφικούς.
Κατά την ορφική φιλοσοφία η ύπαρξη υποβάλλεται στην διαδικασία ενός ακατάπαυστου εξαγνισμού μέσω του ορφικού τροχού. Στην πίστη στην αναγέννηση των ψυχών οι Ορφικοί προσέδωσαν ιδιαίτερο μυστηριακό περιεχόμενο.
Θα πρέπει να αποφεύγεται το πάντρεμα του διονυσιακού στοιχείου με το ορφικό , αφού κύρια συστατικά της Ορφικής διδασκαλίαα αποτελούν η εγκράτεια, η αγνότητα και η αποχή από την γενετήσια επαφή, ενώ από την άλλη το διονυσιακό - βακχικό στοιχείο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το κρασί, την θυσία και την βρώση των ταύρων και την γενετήσια ορμή. Στην διονυσιακή λατρεία η θρησκευτικότητα είναι ορμή και βρίσκεται έξω από την σφαίρα της ηθικής, όπως και της τέχνης. Στην ορφική διδασκαλία επέρχεται ο εμπλουτισμός της και καθίσταται ευγενέστερη και χρήσιμη στην κοινωνική ζωή.
Το σώμα ήταν για τους ορφικούς ο τάφος της ψυχής. Την ιδέα αυτή συμμερίζονταν και οι Πυθαγόρειοι. Η αντίληψη, ότι η ψυχή είναι θαμμένη όσο ζει ο άνθρωπος και μόνο με τον θάνατο απελευθερώνεται για να περάσει στην μακαριότητα, είναι το αποφασιστικότερο βήμα που έγινε στην Ελλάδα για την εξοικείωση των πιστών με τον θάνατο. Σ' ένα απόσπασμα του Ευριπίδη διατυπώνεται το ερώτημα μήπως εκείνο που ονομάζουμε ζωή είναι στην πραγματικότητα θάνατος, και εκείνο που αποκαλούμε θάνατο αποτελεί την αρχή της ζωής. Μήπως άλλωστε αυτό ακριβώς μας διαμηνύεται στην ανάγνωση του Ιερού Ευαγγελίου κατά την εξόδιο ακολουθία όταν αποχωριζόμαστε τα προσφιλή μας πρόσωπα "και εις κρίσιν ουκ έρχεται, αλλά μεταβέβηκεν εκ του θανάτου εις την ζωήν".
Το ότι οι μυστικιστικές τάσεις παρακμάζουν κατά τον 5ο και 4ο αιώνα οφείλεται αφ' ενος στην βαθιά ριζωμένη αγάπη των Ελλήνων προς την εγκόσμια ζωή, αφ΄ ετέρου στις υπερβολές των ορφεοτελεστών.
Οι Ελληνες είναι ο λαός ο οποίος ξεχώρισε πρώτος τον λόγο από τον μύθο. Πρώτοι οι Ελληνες της Ιωνίας έθεσαν το ερώτημα της αρχής του κόσμου. Γι' αυτούς ισχύει κατ΄εξοχήν η διαπίστωση του Αριστοτέλη: ''Πάντες οι άνθρωποιτου ειδέναι ορέγονται φύσει". Ο αντικειμενικός κόσμος και οι θαυμαστές μεταβολές του ήταν το πρώτο αντικείμενο της φιλοσοφικής σκέψεως των Ιώνων φιλοσόφων.
Θεωρείται επιβεβλημένος ο διαχωρισμός της επιστήμης και της φιλοσοφίας στην πρώιμη προσωκρατική περίοδος καθώς και την περίοδο της ακμής του κλασσικού ελληνισμού. Η σωκρατική ηθική εισάγει για πρώτη φορά στον κόσμο την αναγκαιότητα της επιδίωξης της αρετής ως υπέρατου ηθικού αγαθού και της δικαιοσύνης.
Ηδη η κοσμογονική ποίηση είχε θέσι με τον τρόπο της το πρόβλημα "της του παντού γενέσεως". Τα φιλοσοφικά ρεύματα του αρχαϊκου Ελληνισμού θέτουν το πρόβλημα της αρχής του κόσμου κατά τρόπο αιτιοκρατικό. Ο Ευάγγελος Ρούσος τα διαχωρίζει ως εξής:
Η Μίλητος υπήρξε το πρώτο κέντρο της επιστήμης και της φιλοσφίας. Μέσα στα τείχη της πόλης αυτής, που το εμπόριο της έθανε μέχρι τις πόλεις του Εύξεινου Πόντου και τις Στήλες του Ηρακλέους, άναψε ο φιλοσοφικός έρως και η επιστημονική έρυνα. Ιδού πως ο Αριστοτέλης περιγράφει το γεγονός αυτό : "Δια γαρ το θαυμάζειν οι άνθρωπο και νυν και το πρώτον ήρξαντο φιλοσοφείν, εξ αρχής μεν τα πρόχειρα των ατόπων θαυμάσαντες, είτα κατά μικρόν ούτω προϊόντες, και περί των μειζόνων διαπορίσαντες, οίον περί των της σελήνης παθημάτων και των περί του ηλίου και των περί των άστρων και περί της του παντός γενέσεως".
Θεμελιωτής αυτής της φιλοσοφίας της φύσεως και συνεπώς ιδυτής της φιλοσοφίας γενικώς είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος (625-546π.Χ.). Η συμβολή του στην αστρονομία πρέπει να θεωρηθεί σημαντική. Πρώτος αυτός έθεσε το φιλοσοφικό πρόβλημα της αρχής των πάντων και αποφάνθηκε ότι το ύδωρ έχον μέσα του ζωή είναι το σταθερό υπόβαθρο μέσα σε όλες τις μεταβολές των φαινομένων και των όντων. Γι΄ αυτό στο σύστημα του Θαλή και των υπόλοιπων Μιλησίων προσδίδουμε τον όρο "υλοζωισμός".
Η ύλη, είτε ύδωρ, είτε αήρ, είτε άλλο στοιχείο,συνυφαίνεται κατά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους με την δύναμη της ψυχής, δηλαδή με την δύναμη αυτή, η οποία μορφώνει την ύλη.
Ο Μιλήσιος Αναξίμανδρος , σύγχρονος του Θαλή, είναο ο δημιουργός του γραπτού φιλοσοφικού λόγου. Εισάγει πρώτος στηνιστορία της φιλοσοφίας την έννοια του απείρου. Η πρώτη αρχή, το άπειρον, σημαίνει ότι η γένεση και η φθορά δεν έχουν τέλος. Η επιστροφή στους κόλπους του απείρου είναι η μοίρα κάθε όντος.
Η δεύτερη πόλη της Ιωνίας, όπου εμπεδώνεται η φιλοσοφική αναζήτηση είναι η Εφεσος. Εδώ έζησε ο Ηράκλειτος από το 540 έως το 480 π.Χ. Διέγνωσε ότι ο κόσμος κινείται μεταβάλλεται σύμφωνα με τον εσωτερικό νόμο της εναντιότητας. Το αντικείμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης του Ηράκλιτου δεν είναι ούτε η αφετηρία, απ όπου ο κόσμος ξεκίνησε, ούτε ο σκοπός, προς τον οποίο αυτός καταευθύνεται, αλλά τα εσωτερικά μέτρα, οι εσωτερικοί ρυθμοί, σύμφωνα με τους οποίους κεινείται και ρυθμίζεται. Εδίδασκε, πως δεν μπορεί να υπάρξει ισότητα στον κόσμο, γιατί όλα τα όντα στην φύση και συνακόλουθα στην κιοινωνία , δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μιά ενότητα από αντιθέσεις. Αρα ισότητα και ομογένεια συνεπάγονται ανυπαρξία κίνησης, συνεπώς νέκρα.
Ο όμιλος των Πυθαγορίων εμφανίζεται συγκροτημένις κατά το τέλος του 6ου αιώνα στις πόλεις της Μεγάλλης Ελλάδας ως κίνημα θρησκευτικό και πολιτικό. Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο οποίος γεννήθηκε κατά το 570 π.Χ., έφυγε από την πατρίδα του, επήγε πιθανόν και στην Αίγυπτο και κατέληξε στον Κρότωνα. Για την πραγματική ζωή του Πυθαγόρα τα στοιχεία είναι λγοστά. Από δεύτερη και τρίτη αναφορά αντλούμε πληροφορίες για την ζωή του μεγάλου μύστη, όπως στα διασωθέντα δοξογραφικά αποσπάσματα του Φιλολάου και του Αρχύτα, το σύγγραμμα του Ιάμβλιχου "Πυθαγόρου βίος" και τον "Τ'ιμαιο" του Πλάτωνα. Ο Πυθαγόρας αρκείτο να διακηρύττει, ότι αναλώθηκε στην αναζήτηση της γνώσεως, σ΄αυτόν δε αποδίδεται η εισαγωγή της λέξης "φιλόσοσφος".
Ιδρυσε την πρώτη μυστική εταιρία, η οποία επιδίωκε την ηθική και πνευματική ανγέννηση πρωτίστως των λαϊκών στρωμάτων, ανδρών και γυναικών. Η φιλοσοφία των Πυθαγορίων στηρίζεται στην θεμελειακή έννοια του μέτρου και της αρμονίας. "Εστί γαρ αρμονία πολυμιγέων ένωσις και δίχα φρονεόντων συμφρόνησις".
Η δομή της Πυθαγορείου σχολής προέβλεπε δοκιμασία εισδοχής και βαθμούς μύησης. Στον πρώτο βαθμό οι μαθηταία αποκαλούμενοι "ακουσματικοί" συνεμωρφούντο καθ' όλο το διάστημα της "παρακευής" στηντήρηση της απόλυτης σιγής. Με την μύηση σε δεύτερο βαθμό ο δόκιμος εισήρχετο στον εσωτερικό περίβολο της κατοικίας του Διδασκάλου, προσιτό μόνο στπυς πιστούς εταίρους του. Σ' αυτούς αποκαλύπτετο σταδιακά η επιστήμη των αριθμών , ως επιστήμη των ζωντανών αριθμών, των εν ενργεία ιδιοτήτων του Θεού, μέσα στον κόσμο και μέσα στον άνθρωπο. Στον τρίτο βαθμό επήρχετο η τελέιωση. Με την διδασκαλία της μυστηριακής κοσμογονίας , και της κοσμολογίας της ζωής των ψυχών γινόταν προσέγγιση του μεγάλου μυστηρίου της ζωής.
Ο Πυθαγόρας θεωρούσε, ότι το ανθρώπινο πνεύμα είναι αθάνατο, απολύτως ενεργό, "ποιούν αίτιον". Το σώμα είναι το θνητό μέρος, απολύτως διαιρετό, "πάσχον αίτιον". Φρονούσε, ότι αυτό που αποκαλούμε ψυχή, είναι στενά δεμένο με το πνεύμα, και ότι συνίσταται από ένα τρίτο ενδιάμεσο στοιχείο, απότοκο του "κοσμικού ρευστού". H ψυχή είναι κατα την Πυθαγόρεια έκφραση , όπως επαναλήφθηκε από τον Πλάτωνα, το "άϋλο άρμα" που ανυψώνει το πνεύμα η το αφήνει να πέσει στα σκοτεινά αδιέξοδα της ύλης.
Η ηθική δισδασκαλία του Πυθαγόρα περιέχεται στο από 71 στίχους αποτελούμενο ποίημα "Χρυσά Επη Πυθαγόρου. Mάλλον πρόκειται περί έργου των Νεοπυθαγορείων των τελευταίων ετών του δέυτερου μ.Χ. αιώνα. Υπάρχουν κατά την άποψη μου σ' αυτό πολλές κοινές φιλοσοφικές αρχές μ' αυτές που διατυπώνονται στο σύγγραμμα του ρωμαίου αυτοκράτορα και στωικού φιλοσόφου, Μάρκου Αυρηλίου , "Tα εις εαυτόν" . Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα: " Nα ακείς την διακαιοσύνη με έργα και με λόγους, σε ουδεμία περίπτωση να φέρεσαι ασυλλόγιστα, αλλά συνειδητοποίησε το πεπρωμένο, όλοι οι άνθρωποι θα πεθάνουν, τα δε χρήματα άλλοτε μεν η μοίρα επιθυμεί να αποκτώνται, άλλοτε δε να χάνονται. Οσα δε κακά, από κακή τύχη έχουν οι θνητοί και συνεπώς και συ , να τα υποφέρεις χωρίς να αγανακτείς, και όσον δύνασαι να τα θεραπεύεις."
Εντελώς ξέχωρα από τα πυθαγόρεια κινήματα αναπτύσσεται η ελεατική φιλοσοφική σχολή στην μικρί ιωανικά αποικία Ελέα, στην δυτική κάτω Ιταλία. Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Ξενοφάνης, και ο πιό γνωστός εκπρόσωπος της ο Zήνων ο Ελεάτης. Η άνθηση των ελληνοκρατούμενων περιοχών της δυτικής λεκάνης της Μεσογείου οφείλεται στην μετανάστευση πολλών Ελλήνων από την Ιωνία, όταν το 546 και μετά η περσική κατοχή επιβλήθηκε σταδιακά σρα παράλια της Μικράς Ασίας. Η σχολή της Ελέας καταπιάνεται συστηματικά με την κριτική έρευνα των επιστημονικών γνώσεων. Για τον Ξενοφάνη, αντίθετα με τον Ηράκλειτο, η ενότητα και η ομοιγ΄νεια αποτελούσαν τις βασικές αρχές της κοσμοθεωρίας του. Μια ουσία υπάρχει στην πλάση, στην αντικειμενική πραγματικότητα δεν υπάρχουν αγεφύρωτες διαφορές μέσα στα πράγματα. Αν στην αντίληψη μας παρουσίαζονται τέτοιες διαφορές, αυτό δεν συμβαίνει πραγματικά. Μα εξαπατούν οι αισθήσεις μας, που δεν είναι τέλειες.
Μια εξαίρετη φυσογνωμία, χρονολογικά η πιό κοντινή στον Πρωταγόρα και τον Σωκράτη είναι ο Εμπεδοκλής, που γεννήθηκε στον Ακράγαντα της Σικελίας το 492 π.Χ. Η μοναδική του προσωπικότητα συνδυάζει όλα τα στοιχεία: είναι πολιτικός και γιατρός, ποιητής και φιλόσοφος, βιολόγος, μύστης-θεολόγος και συνάμα πρόδορομος της ρητορικής. Είναι ο ιδρυτής της Σικελικής ιατρικής σχολής, η οποία ως προς την σημασία της δεν υστερεί καθόλου της σχολής της Κω και της Κνίδιυ. Η κοσμοθεωρία του περιέχεται στο ποίημα του "Περί φύσεως". Εγραψε και δεύτερο ποίημα "Καθαρμοί, όπου αναπτύσσει την δικιά του εκδοχή της Ορφικής διδασκαλίας. Και από τα δύο έργα μόνο αποσπάσματα σώζονται. Η θειϊκή καταγωγή της ψυχής και η διδασκαλία περί μετεμψυχώσεως παοτελούν τα κεντρικά σημεία του κηρύγματος του. Υποστηρίζει, ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε όλες τις αισθήσεις μας για να παρατηρούμε κάθε τι με ακρίβεια και να σχηματίσουμε εικόνα περί του κόσμου. Η προσπάθεια αυτή τελεσφορεί μόνο σ' εκείνο που διαθέτει καθαρό φρόνημα και καρδιά.
Ο Εμπεδοκλής θεωρεί το είναι ως υλική ουσία, αποτελούμενη από τέσσερα στοιχεία, το πυρ τον αέρα, το ύδωρ και την γη. Τα αποκαλεί μάλιστα ριζώματα. Τα στοιχεία ενώνονται και χωρίζονται από δύο δυνάμεις, την φιλότητα και το νείκος. Δια της φιλότηταςσχηματίζεται από την ποικιλότητα των στοιχείων η ενότητα. Το νείκος καταστρέφει την ενότητα και διασκορπίζει τα στοιχεία. Οι δύο αυτοί τρόποι ενεργείας προκαλούν όλα τα φαινόμενα της φύσης.
Στο δεύτερο ήμισυ του Ε' αιώνα ιδρύεται μια τελευταία χρονολιγικά φιλοσοφική σχολή, η οποία ερευνά με άλλα κριτήρια την σύσταση της ύλης, η φιλοσοφία του ατόμου. Iδρυτές της είναι δύο μεγάλοι στοχαστές, ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος. Ο Δημόκριτος δίδασκε, πως βασικά στοιχεία των όντων είναι το πλήρες (γεμάτο) και το κενόν (άδειο). Θέλοντας να εξηγήσει τα φαινόμενα, υποστήριζε, ότι το πλήρες αποτελείται από αμέτρητα σωματίδια, που χωρισμένα με το κενό το ένα με το άλλο, δεν μπορούν να τεμαχισθούν σε μικρότερα κομμάτια, καθόσον γεμίζουν το χώρο τους και δεν έχουν κενό μέσα τους. Τα σωματίδια αυτ'α τα έλεγε άτομα (άτμητα) και ναστά (πυκνά σώματα).
Η ύλη είναι σύνολοα ατόμων. Η σύγκρισις (συμμάζωμα) και η διάκρισις (ξεχώρισμα) των ατόμων παράγουν αυτό που προσδιορίζομε γένεση και φθορά. Αμα αλλάξει η εσωτερική διάταξη των σωματιδίων μέσα στο σώμα έχουμε αλλοίωση. Στην κίνηση τους τα άτομα συγκρούονται το ένα με το άλλο, δημιουργώντας στροβίλους και από αυτή την κινητικότητα παράγονται άπειροι κόσμοι που εμφανίζονται και εξαφανίζονται με ολότελα φυσικό τρόπο, "ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται, αλλά τα πάντα εκ λόγου και υπ ανάγκης". Δεν παρεδέχετο, ότι υπάρχουν εξωκοσμικές και υπερφυσικές δυνάμεις που κινούν τον κόσμο και διέπουν τα φαινόμενα. Υπήρξε ο θεμελιωτής της αιτοκρατικής αντίληψης και ο πρώτος υλιστής φιλόσοφος. Η ψυχή είναι φθαρτή και υλική. Είναι μοιρασμένη σε όλο το σώμα, αποτελείται από ψιλά γυαλιστερά άτομα, δηλαδή από φωτιά, τα οπία σκορπούν με τον θάνατο. Η θρησκεία δίδασκε είανι δημιούργημα φόβου και δεισιδαιμονίας. Η αμάθεια είναι η αιτία που ο άνθρωπος αδυνατεί να αντιληφθεί την αντικειμενική πραγματικοτητα.
Παραθέτω μερικά γνωμικά, απανθίσματα φιλοσοφικής σκέψης τα οποία αποδίδονται στους σοφούς του αρχαϊκού Ελληνισμού:
Απολαύστε την διδασκαλία του Πένου Αποστολίδη για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, και ιδιαίτερα για τον Ηράκλειτο
Οι πρώτοι φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) ασχολούντο με την "Κοσμογονία", επιζητούσαν δηλαδή να ανακαλύψουν την φύση του αισθητού κόσμου, να προσδιορίσουν την ουσία από την οποία αυτός παρήχθη.
Από την άλλη πλευρά μεγάλη διάδοση είχε η "Ορφική θεολογία". Ο πρώτος στίχος της ομολογίας της ορφικής ψυχής είναι "Κύκλου δ΄εξέπταν βαρυπενθέος αργαλέοιο" (Από τον κύκλο του θλιβερού τροχού πέταξα και έφυγα).
Η Ελλάδα έφθασε στο κατώφλι των κλασσικών χρόνων, πέρα παό το πλήρως ανεπτυγμένο Δωδεκάθεο με πολλές μυστικές και εκστατικές τάσεις, που δέχονταν στους κόλπους τους άτομα που ενδιαφέρονταν για ουσιατική και ερευνητική θρησκευτικότητα. Στην επίσημη θρησκεία υπήρχε ουσιαστικά άνας και μόνον Θεός, πλαισιωμένος από τους Διογενείς βασιλείς θεούς, των οποίων τις ιδιότητες συγκέντρωνε " ο πατήρ θεών τε και ανθρώπων, Ζευς" . Τον ατίποδα στον πομπώδη και επιδεικτικό της χαρακτήρα και την επιβλητική ναοδομία αποτελούν οι μυστικές τάσεις, όπως αυτές εκδηλώθηκαν μέσα από την οργιαστική λατρεία του Διονύσου, την μυστική λατρεία της Δήμητρας και τους Ορφικούς.
Κατά την ορφική φιλοσοφία η ύπαρξη υποβάλλεται στην διαδικασία ενός ακατάπαυστου εξαγνισμού μέσω του ορφικού τροχού. Στην πίστη στην αναγέννηση των ψυχών οι Ορφικοί προσέδωσαν ιδιαίτερο μυστηριακό περιεχόμενο.
Θα πρέπει να αποφεύγεται το πάντρεμα του διονυσιακού στοιχείου με το ορφικό , αφού κύρια συστατικά της Ορφικής διδασκαλίαα αποτελούν η εγκράτεια, η αγνότητα και η αποχή από την γενετήσια επαφή, ενώ από την άλλη το διονυσιακό - βακχικό στοιχείο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το κρασί, την θυσία και την βρώση των ταύρων και την γενετήσια ορμή. Στην διονυσιακή λατρεία η θρησκευτικότητα είναι ορμή και βρίσκεται έξω από την σφαίρα της ηθικής, όπως και της τέχνης. Στην ορφική διδασκαλία επέρχεται ο εμπλουτισμός της και καθίσταται ευγενέστερη και χρήσιμη στην κοινωνική ζωή.
Το σώμα ήταν για τους ορφικούς ο τάφος της ψυχής. Την ιδέα αυτή συμμερίζονταν και οι Πυθαγόρειοι. Η αντίληψη, ότι η ψυχή είναι θαμμένη όσο ζει ο άνθρωπος και μόνο με τον θάνατο απελευθερώνεται για να περάσει στην μακαριότητα, είναι το αποφασιστικότερο βήμα που έγινε στην Ελλάδα για την εξοικείωση των πιστών με τον θάνατο. Σ' ένα απόσπασμα του Ευριπίδη διατυπώνεται το ερώτημα μήπως εκείνο που ονομάζουμε ζωή είναι στην πραγματικότητα θάνατος, και εκείνο που αποκαλούμε θάνατο αποτελεί την αρχή της ζωής. Μήπως άλλωστε αυτό ακριβώς μας διαμηνύεται στην ανάγνωση του Ιερού Ευαγγελίου κατά την εξόδιο ακολουθία όταν αποχωριζόμαστε τα προσφιλή μας πρόσωπα "και εις κρίσιν ουκ έρχεται, αλλά μεταβέβηκεν εκ του θανάτου εις την ζωήν".
Το ότι οι μυστικιστικές τάσεις παρακμάζουν κατά τον 5ο και 4ο αιώνα οφείλεται αφ' ενος στην βαθιά ριζωμένη αγάπη των Ελλήνων προς την εγκόσμια ζωή, αφ΄ ετέρου στις υπερβολές των ορφεοτελεστών.
Οι Ελληνες είναι ο λαός ο οποίος ξεχώρισε πρώτος τον λόγο από τον μύθο. Πρώτοι οι Ελληνες της Ιωνίας έθεσαν το ερώτημα της αρχής του κόσμου. Γι' αυτούς ισχύει κατ΄εξοχήν η διαπίστωση του Αριστοτέλη: ''Πάντες οι άνθρωποιτου ειδέναι ορέγονται φύσει". Ο αντικειμενικός κόσμος και οι θαυμαστές μεταβολές του ήταν το πρώτο αντικείμενο της φιλοσοφικής σκέψεως των Ιώνων φιλοσόφων.
Θεωρείται επιβεβλημένος ο διαχωρισμός της επιστήμης και της φιλοσοφίας στην πρώιμη προσωκρατική περίοδος καθώς και την περίοδο της ακμής του κλασσικού ελληνισμού. Η σωκρατική ηθική εισάγει για πρώτη φορά στον κόσμο την αναγκαιότητα της επιδίωξης της αρετής ως υπέρατου ηθικού αγαθού και της δικαιοσύνης.
Ηδη η κοσμογονική ποίηση είχε θέσι με τον τρόπο της το πρόβλημα "της του παντού γενέσεως". Τα φιλοσοφικά ρεύματα του αρχαϊκου Ελληνισμού θέτουν το πρόβλημα της αρχής του κόσμου κατά τρόπο αιτιοκρατικό. Ο Ευάγγελος Ρούσος τα διαχωρίζει ως εξής:
- Mιλήσιοι (Υλοζωισμός)
- Πυθαγόρειοι (Μυστικισμός & Επιστήμη)
- Ελεάτες (Μεταφυσική του Είναι)
- Αυτοδύναμοι Φυσιολόγοι
- Ατομικοί (Θετικισμός)
Η Μίλητος υπήρξε το πρώτο κέντρο της επιστήμης και της φιλοσφίας. Μέσα στα τείχη της πόλης αυτής, που το εμπόριο της έθανε μέχρι τις πόλεις του Εύξεινου Πόντου και τις Στήλες του Ηρακλέους, άναψε ο φιλοσοφικός έρως και η επιστημονική έρυνα. Ιδού πως ο Αριστοτέλης περιγράφει το γεγονός αυτό : "Δια γαρ το θαυμάζειν οι άνθρωπο και νυν και το πρώτον ήρξαντο φιλοσοφείν, εξ αρχής μεν τα πρόχειρα των ατόπων θαυμάσαντες, είτα κατά μικρόν ούτω προϊόντες, και περί των μειζόνων διαπορίσαντες, οίον περί των της σελήνης παθημάτων και των περί του ηλίου και των περί των άστρων και περί της του παντός γενέσεως".
Θεμελιωτής αυτής της φιλοσοφίας της φύσεως και συνεπώς ιδυτής της φιλοσοφίας γενικώς είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος (625-546π.Χ.). Η συμβολή του στην αστρονομία πρέπει να θεωρηθεί σημαντική. Πρώτος αυτός έθεσε το φιλοσοφικό πρόβλημα της αρχής των πάντων και αποφάνθηκε ότι το ύδωρ έχον μέσα του ζωή είναι το σταθερό υπόβαθρο μέσα σε όλες τις μεταβολές των φαινομένων και των όντων. Γι΄ αυτό στο σύστημα του Θαλή και των υπόλοιπων Μιλησίων προσδίδουμε τον όρο "υλοζωισμός".
Η ύλη, είτε ύδωρ, είτε αήρ, είτε άλλο στοιχείο,συνυφαίνεται κατά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους με την δύναμη της ψυχής, δηλαδή με την δύναμη αυτή, η οποία μορφώνει την ύλη.
Ο Μιλήσιος Αναξίμανδρος , σύγχρονος του Θαλή, είναο ο δημιουργός του γραπτού φιλοσοφικού λόγου. Εισάγει πρώτος στηνιστορία της φιλοσοφίας την έννοια του απείρου. Η πρώτη αρχή, το άπειρον, σημαίνει ότι η γένεση και η φθορά δεν έχουν τέλος. Η επιστροφή στους κόλπους του απείρου είναι η μοίρα κάθε όντος.
Η δεύτερη πόλη της Ιωνίας, όπου εμπεδώνεται η φιλοσοφική αναζήτηση είναι η Εφεσος. Εδώ έζησε ο Ηράκλειτος από το 540 έως το 480 π.Χ. Διέγνωσε ότι ο κόσμος κινείται μεταβάλλεται σύμφωνα με τον εσωτερικό νόμο της εναντιότητας. Το αντικείμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης του Ηράκλιτου δεν είναι ούτε η αφετηρία, απ όπου ο κόσμος ξεκίνησε, ούτε ο σκοπός, προς τον οποίο αυτός καταευθύνεται, αλλά τα εσωτερικά μέτρα, οι εσωτερικοί ρυθμοί, σύμφωνα με τους οποίους κεινείται και ρυθμίζεται. Εδίδασκε, πως δεν μπορεί να υπάρξει ισότητα στον κόσμο, γιατί όλα τα όντα στην φύση και συνακόλουθα στην κιοινωνία , δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μιά ενότητα από αντιθέσεις. Αρα ισότητα και ομογένεια συνεπάγονται ανυπαρξία κίνησης, συνεπώς νέκρα.
Ο όμιλος των Πυθαγορίων εμφανίζεται συγκροτημένις κατά το τέλος του 6ου αιώνα στις πόλεις της Μεγάλλης Ελλάδας ως κίνημα θρησκευτικό και πολιτικό. Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Πυθαγόρας ο Σάμιος, ο οποίος γεννήθηκε κατά το 570 π.Χ., έφυγε από την πατρίδα του, επήγε πιθανόν και στην Αίγυπτο και κατέληξε στον Κρότωνα. Για την πραγματική ζωή του Πυθαγόρα τα στοιχεία είναι λγοστά. Από δεύτερη και τρίτη αναφορά αντλούμε πληροφορίες για την ζωή του μεγάλου μύστη, όπως στα διασωθέντα δοξογραφικά αποσπάσματα του Φιλολάου και του Αρχύτα, το σύγγραμμα του Ιάμβλιχου "Πυθαγόρου βίος" και τον "Τ'ιμαιο" του Πλάτωνα. Ο Πυθαγόρας αρκείτο να διακηρύττει, ότι αναλώθηκε στην αναζήτηση της γνώσεως, σ΄αυτόν δε αποδίδεται η εισαγωγή της λέξης "φιλόσοσφος".
Ιδρυσε την πρώτη μυστική εταιρία, η οποία επιδίωκε την ηθική και πνευματική ανγέννηση πρωτίστως των λαϊκών στρωμάτων, ανδρών και γυναικών. Η φιλοσοφία των Πυθαγορίων στηρίζεται στην θεμελειακή έννοια του μέτρου και της αρμονίας. "Εστί γαρ αρμονία πολυμιγέων ένωσις και δίχα φρονεόντων συμφρόνησις".
Η δομή της Πυθαγορείου σχολής προέβλεπε δοκιμασία εισδοχής και βαθμούς μύησης. Στον πρώτο βαθμό οι μαθηταία αποκαλούμενοι "ακουσματικοί" συνεμωρφούντο καθ' όλο το διάστημα της "παρακευής" στηντήρηση της απόλυτης σιγής. Με την μύηση σε δεύτερο βαθμό ο δόκιμος εισήρχετο στον εσωτερικό περίβολο της κατοικίας του Διδασκάλου, προσιτό μόνο στπυς πιστούς εταίρους του. Σ' αυτούς αποκαλύπτετο σταδιακά η επιστήμη των αριθμών , ως επιστήμη των ζωντανών αριθμών, των εν ενργεία ιδιοτήτων του Θεού, μέσα στον κόσμο και μέσα στον άνθρωπο. Στον τρίτο βαθμό επήρχετο η τελέιωση. Με την διδασκαλία της μυστηριακής κοσμογονίας , και της κοσμολογίας της ζωής των ψυχών γινόταν προσέγγιση του μεγάλου μυστηρίου της ζωής.
Ο Πυθαγόρας θεωρούσε, ότι το ανθρώπινο πνεύμα είναι αθάνατο, απολύτως ενεργό, "ποιούν αίτιον". Το σώμα είναι το θνητό μέρος, απολύτως διαιρετό, "πάσχον αίτιον". Φρονούσε, ότι αυτό που αποκαλούμε ψυχή, είναι στενά δεμένο με το πνεύμα, και ότι συνίσταται από ένα τρίτο ενδιάμεσο στοιχείο, απότοκο του "κοσμικού ρευστού". H ψυχή είναι κατα την Πυθαγόρεια έκφραση , όπως επαναλήφθηκε από τον Πλάτωνα, το "άϋλο άρμα" που ανυψώνει το πνεύμα η το αφήνει να πέσει στα σκοτεινά αδιέξοδα της ύλης.
Η ηθική δισδασκαλία του Πυθαγόρα περιέχεται στο από 71 στίχους αποτελούμενο ποίημα "Χρυσά Επη Πυθαγόρου. Mάλλον πρόκειται περί έργου των Νεοπυθαγορείων των τελευταίων ετών του δέυτερου μ.Χ. αιώνα. Υπάρχουν κατά την άποψη μου σ' αυτό πολλές κοινές φιλοσοφικές αρχές μ' αυτές που διατυπώνονται στο σύγγραμμα του ρωμαίου αυτοκράτορα και στωικού φιλοσόφου, Μάρκου Αυρηλίου , "Tα εις εαυτόν" . Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα: " Nα ακείς την διακαιοσύνη με έργα και με λόγους, σε ουδεμία περίπτωση να φέρεσαι ασυλλόγιστα, αλλά συνειδητοποίησε το πεπρωμένο, όλοι οι άνθρωποι θα πεθάνουν, τα δε χρήματα άλλοτε μεν η μοίρα επιθυμεί να αποκτώνται, άλλοτε δε να χάνονται. Οσα δε κακά, από κακή τύχη έχουν οι θνητοί και συνεπώς και συ , να τα υποφέρεις χωρίς να αγανακτείς, και όσον δύνασαι να τα θεραπεύεις."
Εντελώς ξέχωρα από τα πυθαγόρεια κινήματα αναπτύσσεται η ελεατική φιλοσοφική σχολή στην μικρί ιωανικά αποικία Ελέα, στην δυτική κάτω Ιταλία. Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Ξενοφάνης, και ο πιό γνωστός εκπρόσωπος της ο Zήνων ο Ελεάτης. Η άνθηση των ελληνοκρατούμενων περιοχών της δυτικής λεκάνης της Μεσογείου οφείλεται στην μετανάστευση πολλών Ελλήνων από την Ιωνία, όταν το 546 και μετά η περσική κατοχή επιβλήθηκε σταδιακά σρα παράλια της Μικράς Ασίας. Η σχολή της Ελέας καταπιάνεται συστηματικά με την κριτική έρευνα των επιστημονικών γνώσεων. Για τον Ξενοφάνη, αντίθετα με τον Ηράκλειτο, η ενότητα και η ομοιγ΄νεια αποτελούσαν τις βασικές αρχές της κοσμοθεωρίας του. Μια ουσία υπάρχει στην πλάση, στην αντικειμενική πραγματικότητα δεν υπάρχουν αγεφύρωτες διαφορές μέσα στα πράγματα. Αν στην αντίληψη μας παρουσίαζονται τέτοιες διαφορές, αυτό δεν συμβαίνει πραγματικά. Μα εξαπατούν οι αισθήσεις μας, που δεν είναι τέλειες.
Μια εξαίρετη φυσογνωμία, χρονολογικά η πιό κοντινή στον Πρωταγόρα και τον Σωκράτη είναι ο Εμπεδοκλής, που γεννήθηκε στον Ακράγαντα της Σικελίας το 492 π.Χ. Η μοναδική του προσωπικότητα συνδυάζει όλα τα στοιχεία: είναι πολιτικός και γιατρός, ποιητής και φιλόσοφος, βιολόγος, μύστης-θεολόγος και συνάμα πρόδορομος της ρητορικής. Είναι ο ιδρυτής της Σικελικής ιατρικής σχολής, η οποία ως προς την σημασία της δεν υστερεί καθόλου της σχολής της Κω και της Κνίδιυ. Η κοσμοθεωρία του περιέχεται στο ποίημα του "Περί φύσεως". Εγραψε και δεύτερο ποίημα "Καθαρμοί, όπου αναπτύσσει την δικιά του εκδοχή της Ορφικής διδασκαλίας. Και από τα δύο έργα μόνο αποσπάσματα σώζονται. Η θειϊκή καταγωγή της ψυχής και η διδασκαλία περί μετεμψυχώσεως παοτελούν τα κεντρικά σημεία του κηρύγματος του. Υποστηρίζει, ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε όλες τις αισθήσεις μας για να παρατηρούμε κάθε τι με ακρίβεια και να σχηματίσουμε εικόνα περί του κόσμου. Η προσπάθεια αυτή τελεσφορεί μόνο σ' εκείνο που διαθέτει καθαρό φρόνημα και καρδιά.
Ο Εμπεδοκλής θεωρεί το είναι ως υλική ουσία, αποτελούμενη από τέσσερα στοιχεία, το πυρ τον αέρα, το ύδωρ και την γη. Τα αποκαλεί μάλιστα ριζώματα. Τα στοιχεία ενώνονται και χωρίζονται από δύο δυνάμεις, την φιλότητα και το νείκος. Δια της φιλότηταςσχηματίζεται από την ποικιλότητα των στοιχείων η ενότητα. Το νείκος καταστρέφει την ενότητα και διασκορπίζει τα στοιχεία. Οι δύο αυτοί τρόποι ενεργείας προκαλούν όλα τα φαινόμενα της φύσης.
Στο δεύτερο ήμισυ του Ε' αιώνα ιδρύεται μια τελευταία χρονολιγικά φιλοσοφική σχολή, η οποία ερευνά με άλλα κριτήρια την σύσταση της ύλης, η φιλοσοφία του ατόμου. Iδρυτές της είναι δύο μεγάλοι στοχαστές, ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος. Ο Δημόκριτος δίδασκε, πως βασικά στοιχεία των όντων είναι το πλήρες (γεμάτο) και το κενόν (άδειο). Θέλοντας να εξηγήσει τα φαινόμενα, υποστήριζε, ότι το πλήρες αποτελείται από αμέτρητα σωματίδια, που χωρισμένα με το κενό το ένα με το άλλο, δεν μπορούν να τεμαχισθούν σε μικρότερα κομμάτια, καθόσον γεμίζουν το χώρο τους και δεν έχουν κενό μέσα τους. Τα σωματίδια αυτ'α τα έλεγε άτομα (άτμητα) και ναστά (πυκνά σώματα).
Η ύλη είναι σύνολοα ατόμων. Η σύγκρισις (συμμάζωμα) και η διάκρισις (ξεχώρισμα) των ατόμων παράγουν αυτό που προσδιορίζομε γένεση και φθορά. Αμα αλλάξει η εσωτερική διάταξη των σωματιδίων μέσα στο σώμα έχουμε αλλοίωση. Στην κίνηση τους τα άτομα συγκρούονται το ένα με το άλλο, δημιουργώντας στροβίλους και από αυτή την κινητικότητα παράγονται άπειροι κόσμοι που εμφανίζονται και εξαφανίζονται με ολότελα φυσικό τρόπο, "ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται, αλλά τα πάντα εκ λόγου και υπ ανάγκης". Δεν παρεδέχετο, ότι υπάρχουν εξωκοσμικές και υπερφυσικές δυνάμεις που κινούν τον κόσμο και διέπουν τα φαινόμενα. Υπήρξε ο θεμελιωτής της αιτοκρατικής αντίληψης και ο πρώτος υλιστής φιλόσοφος. Η ψυχή είναι φθαρτή και υλική. Είναι μοιρασμένη σε όλο το σώμα, αποτελείται από ψιλά γυαλιστερά άτομα, δηλαδή από φωτιά, τα οπία σκορπούν με τον θάνατο. Η θρησκεία δίδασκε είανι δημιούργημα φόβου και δεισιδαιμονίας. Η αμάθεια είναι η αιτία που ο άνθρωπος αδυνατεί να αντιληφθεί την αντικειμενική πραγματικοτητα.
Παραθέτω μερικά γνωμικά, απανθίσματα φιλοσοφικής σκέψης τα οποία αποδίδονται στους σοφούς του αρχαϊκού Ελληνισμού:
- στον Θαλή το "κτήσαι αϊδια"- να φροντίζεις να αποκτας τα αθάνατα
- στον Ηράκλειτο αποδίδεται από τον Διογένη Λαέρτιο το "Πολυμαθίη κακοτεχνίη". H πολυμάθεια συνεπάγεται κακοτεχνία. Με την πολυμάθεια ο νους σκοτίζεται και δεν φθάνει στηνενότητα. Αυτή η ρήση έχει σαν στόχο τον Πυθαγόρα, καθόσον ο Ηράκλειτος χλεύαζε την επίδραση στον Πυθαγόρα αιγυπτιακής του παιδείας και θεωρούσε το φιλοσοφικό του σύστημα ένα νεφέλωμα δογμάτων.
- στον Πυθαγόρα "Δουλέυειν πάθεσιν χαλεπώτεον η τυράννοις" - "Χρή σιγάν η κρίσσονα σιγής λέγειν" Πρέπει να σιωπάς η να λέγεις λόφια ανώτερα από την σιωπή.
- στον Εμπεδοκλή "Ηλιος οξυβελής ηδ΄ ιλάειρα Σελήνη" - Ο ήλιος με τα βέλη του τα οξέα και η ευγενική σελήνη.
- στον Δημόκριτο, με κάθε επιφύλαξη, αποδιδόμενο στα Νεοελληνικά "η μεγαλύτερη και πρώτη χάρι της γυναίκας είναι η ντροπή".
Απολαύστε την διδασκαλία του Πένου Αποστολίδη για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, και ιδιαίτερα για τον Ηράκλειτο
